Το «brain drain» είναι ένας όρος που περιγράφει τη μαζική μετανάστευση εξειδικευμένων και ταλαντούχων ατόμων από μια χώρα, συχνά προς αναζήτηση καλύτερων επαγγελματικών ευκαιριών ή υψηλότερου βιοτικού επιπέδου. Στην Ελλάδα, το φαινόμενο αυτό έγινε ιδιαίτερα έντονο μετά την οικονομική κρίση, με χιλιάδες νέους επιστήμονες και επαγγελματίες να εγκαταλείπουν τη χώρα για να εργαστούν σε ανεπτυγμένες αγορές του εξωτερικού, όπως η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο ή οι σκανδιναβικές χώρες.
Κατανόηση του φαινομένου
Το brain drain προκαλεί απώλεια ενός σημαντικού μέρους αξιόλογων επαγγελματιών για χώρες, βιομηχανίες και οργανισμούς. Συχνά ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει την αναχώρηση επαγγελματιών, όπως γιατρών, εργαζομένων στον τομέα της υγείας, επιστημόνων, μηχανικών ή οικονομικών στελεχών. Οι περιοχές που αυτοί εγκαταλείπουν υφίστανται ζημίες με δύο τρόπους:
Η απώλεια εξειδίκευσης. Με κάθε μετανάστη, μειώνεται το διαθέσιμο ανθρώπινο δυναμικό σε συγκεκριμένους επαγγελματικούς τομείς.
Οικονομική ζημία. Κάθε επαγγελματίας αντιπροσωπεύει μονάδες πλεονάζουσας δαπάνης. Οι επαγγελματίες συνήθως έχουν υψηλές αποδοχές, και η αποχώρησή τους μειώνει την καταναλωτική δαπάνη στην περιοχή ή, σε πολλές περιπτώσεις, συνολικά στη χώρα.
Το brain drain δεν αφορά τη μετανάστευση γενικά, αλλά συγκεκριμένα τη μετανάστευση εξειδικευμένων ατόμων από τη χώρα καταγωγής τους προς άλλες χώρες, όπου αναζητούν καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες και συνθήκες ζωής. Πρόκειται για τη “διαρροή” ανθρώπων με υψηλά προσόντα, όπως επιστήμονες, ερευνητές, και επαγγελματίες, που επιλέγουν να αξιοποιήσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους εκτός της πατρίδας τους.
Γεωγραφικό Brain Drain
Το γεωγραφικό brain drain περιγράφει τη μαζική φυγή ταλαντούχων επαγγελματιών από μία χώρα ή περιοχή προς χώρες που προσφέρουν καλύτερες και περισσότερες ευκαιρίες. Στην Ελλάδα, το φαινόμενο έχει γίνει ιδιαίτερα αισθητό τις τελευταίες δεκαετίες, ειδικά μετά την οικονομική κρίση.
Αιτίες του γεωγραφικού Brain Drain
Η μετακίνηση εξειδικευμένων εργαζομένων στο εξωτερικό προκαλείται από διάφορους παράγοντες που συχνά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Οι κυριότεροι λόγοι περιλαμβάνουν:
Πολιτική αστάθεια: Η έλλειψη σταθερού πολιτικού περιβάλλοντος δημιουργεί αβεβαιότητα και ανασφάλεια.
Χαμηλή ποιότητα ζωής: Η περιορισμένη πρόσβαση σε ποιοτικές υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και κοινωνικής πρόνοιας ωθεί τους επαγγελματίες να αναζητήσουν καλύτερες συνθήκες.
Έλλειψη οικονομικών ευκαιριών: Οι χαμηλοί μισθοί, η ανεργία και οι περιορισμένες δυνατότητες επαγγελματικής ανέλιξης αποτελούν ισχυρά κίνητρα για μετανάστευση.
Organizational και Industrial Brain Drain
Το organizational brain drain αναφέρεται στη μαζική αποχώρηση ταλαντούχων εργαζομένων από μια εταιρεία, συχνά λόγω της αίσθησης αστάθειας ή έλλειψης ευκαιριών. Οι εργαζόμενοι αυτοί πιστεύουν ότι μπορούν να πετύχουν τους επαγγελματικούς τους στόχους πιο εύκολα σε έναν άλλο οργανισμό που προσφέρει καλύτερες προοπτικές και μεγαλύτερη σταθερότητα.
Από την άλλη, το industrial brain drain συμβαίνει όταν εξειδικευμένοι εργαζόμενοι εγκαταλείπουν όχι μόνο μία εταιρεία αλλά έναν ολόκληρο κλάδο. Αυτή η μορφή διαρροής εγκεφάλων είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, καθώς υποδεικνύει τη συστημική αδυναμία ενός τομέα να παραμείνει ανταγωνιστικός.
Αιτίες και Συνέπειες
Και οι δύο μορφές brain drain είναι συχνά απόρροια ενός οικονομικού περιβάλλοντος που αλλάζει ραγδαία. Εταιρείες και κλάδοι που δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τις τεχνολογικές και κοινωνικές εξελίξεις, χάνουν τους καλύτερους εργαζομένους τους προς οργανισμούς που είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι στις νέες συνθήκες.
Οι επιπτώσεις είναι εμφανείς: μειωμένη παραγωγικότητα, επιβράδυνση της καινοτομίας και αδυναμία να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της αγοράς. Για τις επιχειρήσεις και τους κλάδους που πλήττονται, η αναστροφή αυτής της τάσης απαιτεί επενδύσεις στην τεχνολογία, την κατάρτιση των εργαζομένων και τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που ενθαρρύνει τη διατήρηση και την ανάπτυξη των ταλέντων.
Αιτίες του Brain Drain
Το φαινόμενο του brain drain οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, οι οποίοι μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τον τύπο της διαρροής εγκεφάλων που παρατηρείται. Οι κύριες αιτίες που ωθούν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις χώρες ή τις περιοχές τους περιλαμβάνουν:
Οικονομικές ευκαιρίες: Αναζήτηση νέων και καλύτερων θέσεων εργασίας, υψηλότερων βιοτικών προτύπων, πρόσβασης σε στέγαση και υπηρεσίες υγείας.
Πολιτική αστάθεια: Καταστάσεις πολιτικής αναταραχής ή έλλειψης σταθερότητας που δημιουργούν αίσθημα ανασφάλειας.
Διώξεις: Θρησκευτικές, φυλετικές ή σχετιζόμενες με το φύλο και τη σεξουαλικότητα διακρίσεις που ωθούν τους ανθρώπους να αναζητήσουν ασφαλέστερα και πιο ανεκτικά περιβάλλοντα.
Παρόλο που το μεγαλύτερο μέρος του brain drain είναι γεωγραφικό, μπορεί επίσης να προκύψει από περιστασιακούς παράγοντες. Ένα παράδειγμα είναι η αποχώρηση εξειδικευμένων εργαζομένων από εταιρείες ή κλάδους, όταν η τεχνολογία και οι μηχανές αντικαθιστούν την ανθρώπινη εργασία.
Η κατανόηση αυτών των αιτίων είναι το πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση του φαινομένου και τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών που θα κρατήσουν τα ταλέντα στον τόπο ή στον τομέα τους.
Το φαινομενο του Brain Drain στην Ελλαδα
Τα τελευταία χρόνια, η Ελλάδα αντιμετωπίζει ένα έντονο φαινόμενο που επηρεάζει την κοινωνία και την οικονομία της: τη μαζική φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου, γνωστή ως brain drain. Περίπου ένα εκατομμύριο Έλληνες έχουν εγκαταλείψει τη χώρα από το 2010 έως το 2022, αναζητώντας καλύτερες ευκαιρίες στο εξωτερικό. Τι κρύβεται, όμως, πίσω από αυτή τη φυγή;
Ποιοι εγκαταλείπουν τη χώρα
Το φαινόμενο αφορά κυρίως άτομα ηλικίας 25-44 ετών, που αποτελούν περισσότερο από το 60% αυτών που έχουν μεταναστεύσει. Η συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, καθώς περιλαμβάνει τους πιο παραγωγικούς και εξειδικευμένους επαγγελματίες. Επίσης, σημαντικός αριθμός μεταναστών ανήκει στις ηλικιακές κατηγορίες 15-24 ετών, συχνά φεύγοντας για σπουδές και επαγγελματικές προοπτικές, καθώς και στις ηλικίες 45-64 ετών, όπου τα κίνητρα διαφοροποιούνται.
Την περίοδο 2008-2017, 467.765 Έλληνες πολίτες εγκατέλειψαν τη χώρα, ενώ η καθαρή μετανάστευση (εκροές-εισροές) ανήλθε σε 192.493 άτομα, δηλαδή περίπου 1,9% του μέσου πληθυσμού της συγκεκριμένης περιόδου (2008-2017). Παρόλο που το παρόν μεταναστευτικό κύμα είναι μικρότερο σε ένταση σε σχέση με παλαιότερα, προκαλεί έντονο προβληματισμό, καθώς οι εκροές προέρχονται κατά κύριο λόγο από το πιο παραγωγικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας.
Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία:
86,3% των Ελλήνων που μετανάστευσαν ήταν εργάσιμης ηλικίας (15-64 ετών). Από αυτούς, 51,4% ανήκαν στη “κρίσιμη” ηλικιακή κατηγορία 25-44 ετών.
Η καθαρή εκροή ατόμων εργάσιμης ηλικίας (15-64) ανήλθε σε 189.649 άτομα, που αντιστοιχούν στο 98,5% του συνόλου της καθαρής εκροής. Από αυτούς, 125.397 άτομα (65,1%) προέρχονταν από την ηλικιακή κατηγορία 25-44.
Από το σύνολο του ελληνικού πληθυσμού στην ηλικιακή κατηγορία 25-44, το 8,4% μετανάστευσε την περίοδο 2008-2017, και το 4,6% παραμένει ακόμα στο εξωτερικό.
Η διαρροή αφορά και τους Έλληνες πτυχιούχους. Την ίδια περίοδο, οι καθαρές εκροές πτυχιούχων κυμάνθηκαν μεταξύ 91.250 και 123.289 ατόμων, ανάλογα με το μερίδιο των πτυχιούχων στις συνολικές εκροές και εισροές. Αυτό σημαίνει ότι 5,9%-8% των Ελλήνων πτυχιούχων έφυγαν από τη χώρα την περίοδο 2008-2017 και εξακολουθούν να διαμένουν στο εξωτερικό.
Οι ροές των Ελλήνων μεταναστών κατευθύνθηκαν κυρίως προς ένα μικρό αριθμό ευρωπαϊκών χωρών, με τη Γερμανία να απορροφά σχεδόν τους μισούς. Σημαντική μετανάστευση παρατηρείται και προς το Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ από τις υπερπόντιες χώρες, μόνο η Αυστραλία φαίνεται να αποτελεί σημαντικό προορισμό.
Ωστόσο, το brain drain δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. Αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου, παγκόσμιου φαινομένου μεγάλης κλίμακας, όπου εργαζόμενοι υψηλής εξειδίκευσης μεταναστεύουν από λιγότερο ανεπτυγμένες προς περισσότερο ανεπτυγμένες οικονομίες. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι μεταναστευτικές ροές προέρχονται κυρίως από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης και, σε μικρότερο βαθμό, της νότιας Ευρώπης, προς τις χώρες της βόρειας και δυτικής Ευρώπης.
Τα αίτια του Brain Drain για την Ελλάδα
Η πολιτική κατάσταση σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα, μπορεί να παίζει καθοριστικό ρόλο στην απόφαση κάποιου να μείνει ή να μεταναστεύσει. Στην Ελλάδα, παρατηρούνται συχνά φαινόμενα κρίσεων, νεποτισμού και έλλειψης αξιοκρατίας, τα οποία δημιουργούν απογοήτευση στους πολίτες και τους κάνουν να χάνουν την ελπίδα για μια καλύτερη ζωή στον τόπο τους.
Η ποιότητα ζωής είναι επίσης καθοριστικός παράγοντας. Δεν αφορά μόνο έναν τομέα αλλά συνδυάζει πολλά: τις συνθήκες εργασίας, την εκπαίδευση για τα παιδιά, τη δυνατότητα πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής, και φυσικά την καθημερινότητα.
Όλα αυτά είναι λογικά κριτήρια για κάποιον που αποφασίζει να φύγει από την πατρίδα του και να αναζητήσει καλύτερες επαγγελματικές και προσωπικές συνθήκες στο εξωτερικό. Το ζήτημα είναι σύνθετο, και γεννά το ερώτημα: Μπορεί η Ελλάδα να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για να αναστρέψει αυτό το φαινόμενο, ώστε το brain drain να γίνει brain gain;
Επιπτώσεις του Brain Drain για την Ελλάδα
Η μαζική εκροή εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων επιδεινώνει τη δυνατότητα της χώρας να προσαρμοστεί και να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Η μετανάστευση αυτών των ανθρώπων επιβαρύνει τις ελληνικές επιχειρήσεις, οι οποίες ήδη αντιμετωπίζουν ελλείψεις σε εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό με σύγχρονες δεξιότητες.
Σύμφωνα με τον ΣΕΒ, μία στις τρεις ελληνικές επιχειρήσεις δυσκολεύεται να καλύψει κενές θέσεις εργασίας. Επιπλέον, έρευνα της εταιρείας Manpower κατατάσσει την Ελλάδα στην 7η θέση μεταξύ 43 χωρών όσον αφορά τη δυσκολία κάλυψης των αναγκαίων δεξιοτήτων από τις επιχειρήσεις.
Δημοσιονομικές Επιπτώσεις
Το brain drain έχει προκαλέσει σημαντικό δημοσιονομικό κόστος για τη χώρα, κυρίως λόγω της μη απόδοσης της δημόσιας επένδυσης που έχει πραγματοποιηθεί για την εκπαίδευση των ανθρώπων που μετανάστευσαν. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, το κόστος αυτό ανέρχεται σε περίπου 34.037 € ανά άτομο για αποφοίτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Παράλληλα, το brain drain επιδεινώνει το δημογραφικό πρόβλημα που ήδη αντιμετωπίζει η Ελλάδα, καθώς μειώνεται ο αριθμός των νέων και παραγωγικών ηλικιών που ζουν και εργάζονται στη χώρα.
Υπολογισμός του Brain Drain
Ο υπολογισμός του brain drain βασίζεται σε δεδομένα που συλλέγονται μέσω της έρευνας εργατικού δυναμικού, η οποία διεξάγεται για λογαριασμό της Eurostat από τις εθνικές στατιστικές υπηρεσίες. Τα δεδομένα περιλαμβάνουν άτομα ηλικίας 20-64 ετών που διαμένουν για τουλάχιστον 12 μήνες σε άλλη χώρα της ΕΖΕΣ (Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών), η οποία περιλαμβάνει τις χώρες της ΕΕ, καθώς και την Ελβετία, τη Νορβηγία, την Ισλανδία και το Λιχτενστάιν.
Βασικά Δεδομένα για το Brain Drain
Τα τελευταία 10 χρόνια, οι γεννηθέντες στην Ελλάδα που απέκτησαν ανώτατη εκπαίδευση και διαμένουν στην ΕΖΕΣ αυξήθηκαν κατά 79%.
Το 74% των Ελλήνων πολιτών με ανώτατη εκπαίδευση που ζουν στην ΕΖΕΣ, είναι οικονομικά ενεργοί.
Κατανομή Ελλήνων ανά Εκπαιδευτικό Επίπεδο (ΕΖΕΣ)
Τα στοιχεία καταδεικνύουν πως οι Έλληνες που ζουν στην ΕΖΕΣ διακρίνονται ως εξής:
Ανώτατη Εκπαίδευση: Το ποσοστό τους έχει αυξηθεί κατά 74% την τελευταία δεκαετία.
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Ακολουθεί μικρότερη αύξηση σε απόλυτους αριθμούς.
Απασχόληση Ελλήνων στην ΕΖΕΣ
Το 88% των Ελλήνων με ανώτατη εκπαίδευση που ζουν στην ΕΖΕΣ εργάζονται, ένα ποσοστό υψηλότερο από αυτό των αντίστοιχων που ζουν στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα:
Η απασχόληση για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση ανέρχεται στο 68,6%.
Για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, το ποσοστό είναι 78,7%.
Για την ανώτατη εκπαίδευση, φτάνει το 87,7%.
Κατανομή Φύλου
Το 54% των Ελλήνων που ζουν στην ΕΖΕΣ είναι άνδρες, ενώ οι γυναίκες αποτελούν το 46%. Το ποσοστό απασχόλησης είναι υψηλότερο για τους άνδρες (85,7%) σε σχέση με τις γυναίκες (71,9%).
Διεθνής Σύγκριση
Η Ελλάδα κατατάσσεται στη 12η θέση μεταξύ των χωρών της ΕΖΕΣ ως προς τη μετανάστευση ατόμων με ανώτατη εκπαίδευση. Πρώτες στη λίστα είναι η Κροατία και η Λιθουανία, ενώ στις τελευταίες θέσεις βρίσκονται χώρες όπως το Λουξεμβούργο.
Συνολικός Αριθμός Μεταναστών
Το 2023, περίπου 346 χιλιάδες Έλληνες πολίτες διέμεναν σε χώρες της ΕΖΕΣ, με σημαντικό ποσοστό αυτών να έχουν ανώτατη εκπαίδευση. Η τάση αυτή καταδεικνύει τη διαρκή ροή εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού προς πιο ανεπτυγμένες αγορές εργασίας, με σημαντικές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις για τη χώρα.
Επιπτώσεις του Brain Drain και του Brain Gain
Οι επιπτώσεις του brain drain επηρεάζουν τόσο τις περιοχές που χάνουν ανθρώπινο κεφάλαιο όσο και εκείνες που το αποκτούν (brain gain), δημιουργώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις. Στις περιοχές που πλήττονται από brain drain παρατηρείται έντονη έλλειψη ανθρώπινου κεφαλαίου, καθώς οι επαγγελματίες που αποχωρούν αφήνουν πίσω τους μεγάλα κενά, τα οποία δεν καλύπτονται εύκολα.
Για παράδειγμα, στις αναπτυσσόμενες χώρες, η αποχώρηση ιατρών προς ανεπτυγμένες περιοχές υποβαθμίζει την ποιότητα των υπηρεσιών υγείας λόγω έλλειψης εξειδικευμένου προσωπικού. Επιπλέον, υπάρχει σημαντική απώλεια εσόδων, καθώς οι κυβερνήσεις χάνουν φορολογικά έσοδα που είναι απαραίτητα για τη χρηματοδότηση κοινωνικών προγραμμάτων και έργων υποδομής, γεγονός που επιβραδύνει την οικονομική ανάπτυξη. Στις περιοχές που σημειώνεται brain gain, όπως μεγάλες μητροπολιτικές περιοχές, παρατηρείται υπερπληθυσμός, ο οποίος επιβαρύνει τις υποδομές και αυξάνει τις τιμές αγαθών και υπηρεσιών, οδηγώντας συχνά σε υψηλότερους φόρους.
Δεν υπάρχει εύκολη λύση για το brain drain, αλλά κυβερνήσεις και επιχειρήσεις μπορούν να εφαρμόσουν στρατηγικές για τον περιορισμό του φαινομένου. Η αύξηση επενδύσεων σε τομείς της οικονομίας που δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας και ευκαιρίες αποτελεί σημαντικό βήμα. Παράλληλα, η παροχή ανταγωνιστικών μισθών που μπορούν να συγκριθούν με αυτούς του εξωτερικού είναι κρίσιμη για την προσέλκυση και τη διατήρηση εξειδικευμένου προσωπικού.
Συμπέρασμα
Οι νομοθετικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που προσφέρουν σταθερότητα, ισότητα και ευκαιρίες συμβάλλουν στη δημιουργία ενός ελκυστικού περιβάλλοντος. Η βελτίωση της ποιότητας πόρων, όπως η στέγαση, η εκπαίδευση και η υγειονομική περίθαλψη, μπορεί να μειώσει τα κίνητρα φυγής, ενώ η ανάπτυξη οικονομικά προσιτών λύσεων στέγασης υποστηρίζει περαιτέρω τους εργαζόμενους. Μέσα από συντονισμένες ενέργειες, οι χώρες μπορούν να περιορίσουν τη διαρροή ανθρώπινου κεφαλαίου και να ενισχύσουν τη βιώσιμη ανάπτυξή τους.
